O Mińsku Mazowieckim

Szata zewnętrzna pałacu utrzymana jest w stylu neoklasycystycznym, pochodzi z lat dwudziestych XIX wieku. Badania jednak wskazują, że pierwszy dwór wybudowano w tym miejscu w drugiej połowie XVI w., a jego pozostałości wchodzą w elementy składowe obecnego budynku. Dwór ten miał plan wydłużonego prostokąta z być może czterema cylindrycznymi wieżami w narożach (odkryto pozostałości wieży pod alkierzem północno-wschodnim), posiadał piętro i podpiwniczenie o sklepieniach kolebkowych (zachowane do dzisiaj). Szerokość dworu odpowiadała szerokości dzisiejszego pałacu

Prawdopodobnie Pałac Dernałowiczów był położony jeszcze w obrębie dawnego miasta Sendomierza, którego wschodnią granicą stanowiła wówczas rzeka Srebrna. Dlatego zapewne pierwotna rezydencja należała do Wolskich.

W 1602 roku Mińsk przeszedł w ręce rodziny Warszyckich. Niedługo po tym z inicjatywy wojewody mazowieckiego Stanisława Warszyckiego, dwór przekształcono w tak zwany pałac alkierzowy. Alkierze te istniały w mińskim pałacu do XIX wieku, kiedy to przekształcono je w skrajne ryzality, czyli części budowli wysunięte przed lico budynku, a tworzące z nim jedną całość. Taka bryła utrzymała się do dzisiaj. W latach 1825-28 pałac został przebudowany do obecnej klasycystycznej postaci przez Jezierskich. Od 1867 roku wokół pałacu rozwijany był park. W 1870 roku pałac wraz z dobrami ziemskimi o powierzchni 2023 ha przeszedł na własność Dernałowiczów.

Piękno klasycystycznego budynku i walory krajobrazowe otaczającego go parku podziwiali za ostatnich właścicieli Mińska: Henryk Sienkiewicz, Stefan Żeromski, Zygmunt Gloger, Oskar Kolberg, Władysław Podkowiński. W sierpniu 1920 r. po bitwie warszawskiej przebywał tu Józef Piłsudski. Pałac gościł gen. Józefa Hallera, nuncjusza stolicy apostolskiej Achille Ratti - późniejszego papieża Piusa XI oraz młodego francuskiego porucznika Charles de Gaulle - późniejszego prezydenta Francji. Kilkakrotnie byli tu również Stanisław Wojciechowski, Wojciech Kossak, Władysław Anders.

W czasie II wojny światowej w pałacu znajdowały się magazyny niemieckie. Na terenie dworku obok budynków gospodarczych i mieszkań byłej obsługi pałacu, od strony ul. Budowlanej nad rzeką, zlokalizowano 10 baraków dla żołnierzy niemieckich.

Pałac do 1944 roku pozostawał w rękach prywatnych. Pod koniec wojny został częściowo zdewastowany. Po wyzwoleniu znajdował się tam szpital wojskowy, a potem PGR.

Po wojnie obiekt uległ dewastacji; w latach 1956-1958 przeszedł gruntowną restaurację i adaptację na cele szkolne, którym służył do 1974 r, kiedy był siedzibą szkoły chemicznej. W latach 1976/80 pałac odrestaurowano i zaadaptowano na potrzeby Miejskiego Domu Kultury. W tym czasie przeprowadzono także prace archeologiczne, dzięki którym udało się odkryć wiele faktów z jego historii. Pałac został oddany do użytku pod koniec 1980 r.

W pałacu swoją siedzibę miała wcześniej również Miejska Biblioteka Publiczna. Obecnie oprócz Miejskiego Domu Kultury w piwnicach znajduje się również Centrum Młodzieżowe „Międzyczas”.

Historia kościoła pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Maryi Panny sięga początków XV wieku, kiedy to rycerz Janusz z Gościańczyc herbu Prus III podjął zabiegi wokół spraw dotyczących założenia miasteczka i jednocześnie parafii, ze staraniem uzyskania erekcji parafii.

Utworzenie parafii łączyło się ze sporymi nakładami majątkowymi, gdyż fundator musiał wyznaczyć jej należyte uposażenie, które wzbogacał biskup sporządzający akt erekcyjny dodatkowym nadaniem dziesięcin. Do obowiązków fundatora należało też wzniesienie kościoła i plebanii. Należy sądzić, że pierwszy kościół drewniany, który zbudowano na początku XV wieku (erekcja parafii w 1422 roku) był dobrze wyposażony i miał od razu dwóch wikarych.

Kościół parafialny został wzniesiony zapewne w tym samym miejscu, w którym znajduje się dzisiaj. Przy kościele zaczął się kształtować cmentarz miejski. Dokument erekcyjny parafii nie dotrwał do naszych czasów. Istniał on jeszcze, lub jego odpis w roku 1661, kiedy to wizytacje parafii przeprowadzał biskup poznański Tolibowski. Parafia bowiem należała wówczas do archidiecezji poznańskiej. Świątynia drewniana została w XVI wieku rozebrana i ponownie wzniesiona, tym razem z cegły palonej, przez potomków Janusza z Gościańczyc, noszących już przydomek Mińscy.

W pod koniec XVI wieku kościół posiadł także i inne fundacje, nie tylko właścicieli miasta. Przy mińskiej farze istniały trzy kaplice rodowe: Mińskich, Wolskich i Arynków, były one jednocześnie miejscem ostatecznego pochówku zmarłych z tych rodzin. Niestety w jednym z pożarów miasta, kościół uległa spaleniu. Został odbudowany w pierwszym dziesięcioleciu XVII wieku, a ostatnie prace restauracyjne przeprowadzono w 1629 roku. Kościół odbudowywał własnymi nakładami Stanisław Miński, a po jego śmierci w 1607 roku - rodzina. To właśnie w tej niewykończonej jeszcze świątyni wczesną jesienią 1607 roku, król Zygmunt III Waza wraz z małżonką Konstancją modlił się za duszę zmarłego swojego podkanclerzego.

Do odbudowy i uświetnienia wnętrza świątyni przyczyniała się także okoliczna szlachta i mieszczaństwo. Fundowano nowe ołtarze w farze i kaplicach. Kościół posiadł też dwoje organów i stałego organistę.

Przy świątyni zawiązane były następujące bractwa, które posiadały w niej własne osobne ołtarze: Bractwo Literackie (tzn. duchowne), Bractwo Bożego Ciała, Bractwo Różańcowe, Bractwo Kuśnierskie i Bractwo Szewskie. Istnienie tych bractw przy kościele parafialnym świadczy o dużej liczebności środowiska mieszczańskiego i jego zamożności, jest też rzadkim przykładem na ówczesnym Mazowszu.

Należy podkreślić, że w tym czasie kościół miński był jedną z najznakomitszych świątyń Mazowsza i posiadał w swym wnętrzu wiele dzieł sztuki. Były nimi m.in.: obraz Madonny w kaplicy rodowej Mińskich - przywieziony z Włoch przez Stanisława Mińskiego oraz dwa piękne obrazy w kaplicy Arynków. Odnotowano je w protokole wizytacji parafii przez biskupa Wawrzyńca Goślickiego w 1603 roku. Obrazy te nie dotrwały do naszych czasów, zaginęły w czasie potopu szwedzkiego.

Odbudowę spalonego kościoła zakończył kanonik warszawski, długoletni proboszcz mińskiej fary - ks. Prokop Kostecki. Konsekrację świątyni w 1629 roku dokonał sufragan i opat płocki ks. Stanisław Starczewski, który poświęcił również wielki ołtarz św. Anny i św. Mikołaja.

Ówczesna świątynia przedstawiała sobą styl gotycki, posiadała jedną nawę i krótkie prostokątne prezbiterium - równej z nawą szerokości oraz ustawioną za prezbiterium zakrystią.

Od 1795 roku mińska parafia należała do diecezji lubelskiej oraz dekanatu liwskiego i garwolińskiego. W 1818 roku na podstawie bulli Papieża Piusa VII "Ex imposita nobis" zostaje przydzielona do arcybiskupstwa warszawskiego. Pod koniec 1831 roku cmentarz przykościelny został zamknięty dla nowych pochówków. Nowy cmentarz ukształtował się w miejscu, gdzie (wg E. Hamberga) generał rosyjski Puzyrewski rozbił w Mińsku broniące się resztki oddziałów Wojska Polskiego w ostatnich dniach Powstania Listopadowego. Po odejściu Rosjan mieszkańcy miasta pogrzebali poległych tam, gdzie oni padli. Dało to początek nowemu cmentarzowi, który dotrwał do naszych czasów.

W latach 40-tych XIX wieku staraniem i środkami hr. Stanisława Jezierskiego, który od 1807 roku był właścicielem miasta, przebudowano fasadę kościoła ze stylu gotyckiego na styl klasycystyczny. Rozebrano wówczas zaniedbane dwie z trzech kaplic rodowych i zlikwidowano całkowicie cmentarz przykościelny.

Dzisiejszą formę uzyskał Kościół w latach 1908-1911, kiedy to według projektu Józefa Dziekońskiego zostały dobudowane boczne nawy, wieże, nowa zakrystia i kaplica oraz został ostatecznie ukształtowany transept. Prace te przeprowadził ks. kanonik Kazimierz Sobolewski, długoletni proboszcz mińskiej parafii. Po rozbudowie fara uzyskała styl barokowy.

Wiosną 1942 roku Niemcy zlecili zdjęcie dzwonów z wież kościoła celem zarekwirowania ich na rzecz wojska. Kilku parafian w porozumieniu z proboszczem ks. kanonikiem Władysławem Osińskim po zdjęciu dzwonów zdołało ukryć je przed wywiezieniem do huty. W roku 1945 ponownie wciągnięto je na wieże.

Pod koniec lat 70-tych wykonano w kościele centralne ogrzewanie, a w 1979 roku całe wnętrze świątyni wraz z ołtarzami zostało odnowione a na zewnątrz wykonano nową elewację.

W kościele znajdują się następujące zabytki:

• dwa ołtarze boczne (św. Antoniego Padewskiego i Matki Boskiej Anielskiej),
• ołtarz główny z przepięknym XVII-wiecznym Krucyfiksem rzeźbionym w drzewie,
• chrzcielnica,
• ambona,
• kropielnica przy środkowym wejściu z XVIII wieku,
• żyrandole mosiężne z XVIII wieku.

Szczególną czcią wśród wiernych cieszy się wizerunek Matki Boskiej Anielskiej zwany też Matką Boską Mińską lub Panią Hallera. Umieszczony jest on w prawym bocznym ołtarzu, namalowany na płótnie przez art. mal. Jana Czesława Moniuszko (1853-1908), w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku. Jest więc bodajże ostatnią pracą tego artysty. Twórca nazwał go wizerunkiem Panny Maryi Dziewicy ulatującej z Aniołkami. Jak głosi ustna tradycja, do twarzy Matki Boskiej pozowała malarzowi, na jego prośbę, piękna mińszczanka, pani Janina z Hirszenfeldów Krycka. Z wizerunkiem tym związana jest postać gen. Józefa Hallera, który jako dowódca frontu północno-wschodniego armii polskiej w wojnie polsko-bolszewickiej, modlił się przed nim 12 sierpnia 1920 roku wraz ze swym sztabem o zwycięstwo naszego oręża. To właśnie przed tą Madonną, 17 sierpnia 1920 roku, razem z nuncjuszem apostolskim mon. Achillesem Ratti (późniejszym Papieżem Piusem XI) dziękował za odniesioną wiktorię i prosił o dalsze sukcesy Wojska Polskiego.

W 1907 kapłan Franciszek Rostworowski z Wiśniewa zakupił od Państwa Ciechockich i ofiarował dla parafii niezabudowaną działkę na przedmieściu miasta. Najpierw zbudowano kaplicę, która została uroczyście poświęcona 29 maja 1907 z udziałem siedmiu kapłanów i pielgrzymek z parafii: Wiśniew, Cegłów, Grębków i Warszawa. Fundamenty pod kościół zostały poświęcone 8 września 1908.

Ta wyjątkowa willa powstała w 1937 roku według projektu inż. Michała Sławińskiego, architekta powiatu mińskiego. Budynek, inspirowany klasycystycznymi dworami i pałacami, wyróżnia się eleganckim portykiem z kolumnami w stylu jońskim i głównym wejściem, do którego prowadzi urokliwy taras.

Rezydencję wybudowano dla hrabiny Pelagii Józefy Gabrieli Marii z Dernałowiczów Łubieńskiej. W głębi posesji znajdował się budynek gospodarczy, w którym hrabina mieszkała po wojnie. Otaczający willę ogród zaplanowano z dbałością o szczegóły – z fontanną pośrodku i zielenią na obrzeżach. Do ogrodu prowadzi brama, która pochodzi z rozebranej w 1936 roku cerkwi – część materiałów z rozbiórki świątyni wykorzystano również przy budowie samej willi. Do dziś zachowała się krata bramy i furtki.

Willa powstała na terenie dawnych dóbr mińskich, w części nazwanej później „Dobra Mińsk A”, której współwłaścicielką została właśnie hrabina Łubieńska. W czasie II wojny światowej budynek został zajęty przez wojska niemieckie i przeznaczony na kwatery oficerskie. W 1944 roku, podczas ich ewakuacji, willa została podpalona.

Już w 1947 roku hrabina rozpoczęła odbudowę domu, m.in. podwyższając boczne skrzydła. Niestety, nie mogła wrócić do swojej rezydencji – władze komunistyczne przeznaczyły willę na mieszkania komunalne.

Dziś budynek ma charakter publiczny. W latach 2000–2014 część pomieszczeń zajmowało Towarzystwo Przyjaciół Mińska Mazowieckiego, a od 2005 roku willa jest siedzibą Muzeum Ziemi Mińskiej. To miejsce łączy piękno architektury z historią miasta – świadek przemian i opowieści minionych pokoleń.

W średniowieczu Mińsk Mazowiecki rozwijał się po lewej stronie rzeki Srebrnej i aż do XVI wieku nie przekraczał tej naturalnej granicy. Z tamtego czasu zachował się prostokątny rynek – dziś znany jako Plac Stary Rynek – z ulicami wychodzącymi z jego narożników. Przy północnej pierzei stanął pierwszy, drewniany kościół, przy którym w 1422 roku powstała parafia.

Stary Rynek znalazł swoje miejsce także w literaturze. Henryk Sienkiewicz umieścił tu jedną ze scen "Pana Wołodyjowskiego" – spotkanie Zagłoby z księciem Bogusławem Radziwiłłem, zmierzającym na elekcję nowego króla.

Przez wieki rynek pełnił funkcję targowiska. Kupcy handlowali tu zbożem, żelazem czy gorzałką. Było to też miejsce codziennych spotkań mieszkańców i przyjezdnych z okolicznych miejscowości.

Niestety, rynek był też świadkiem tragicznych wydarzeń. W czasie okupacji hitlerowskiej, 21 sierpnia 1942 roku, Niemcy wywieźli z mińskiego getta Żydów do obozu zagłady w Treblince, a blisko tysiąc osób rozstrzelali właśnie na Starym Rynku.

Dziś Plac Stary Rynek to przestrzeń pamięci i życia kulturalnego. Odbywają się tu miejskie uroczystości i wydarzenia artystyczne. Znajdziemy tu również pomniki i tablice upamiętniające ważne momenty z historii miasta. To miejsce, które łączy przeszłość z teraźniejszością.

Cmentarz powstał poza obszarem zabudowanym, "przy drodze na Targówek", na działce znajdującej się pomiędzy obecnymi ulicami Dąbrówki i ul. 1 Pułku Lotnictwa Myśliwskiego "Warszawa".

Dozór bóżniczy w Mińsku Mazowieckim podejmował starania o utworzenie cmentarza od 1873 r. Umowę zakupu gruntu od Seweryna hr. Doria-Dernałowicza podpisano 16 maja 1878 r. Trudności budżetowe spowodowały, że dom przedpogrzebowy i mieszkanie stróża zbudowano dopiero po 1884 r. Wejście znajdowało się od strony północno-wschodniej.

W 1902 r. na cmentarzu pochowano cadyka Jakowa Perłowa, twórcę nowomińskiej dynastii chasydzkiej. Podczas drugiej wojny światowej Niemcy dokonywali na cmentarzu egzekucji, między innymi 24 grudnia 1924 r. rozstrzelali na nim 218 osób. W styczniu 1943 r. pogrzebano ciała uczestników buntu w obozie mieszczącym się w Szkole Powszechnej im. M. Kopernika.

W czasie wojny cmentarz uległ dewastacji. W 1943 r. część macew wykorzystano do utwardzania podwórek. Cmentarz był zaśmiecany i profanowany.

W 1964 r. Minister Gospodarki Komunalnej podpisał zarządzenie o zamknięciu cmentarza.

Rok później z inicjatywy mińskich Żydów mieszkających we Francji i Izraelu, w zachodniej części cmentarza wzniesiono pomnik nawiązujący kształtem do kielicha ofiarnego, z granitowymi tablicami z napisami w językach hebrajskim i polskim: "Pomnik ten poświęcony jest pamięci ludności żydowskiej Mińska Mazowieckiego i okolic w liczbie 5500 mężczyzn, kobiet i dzieci zamordowanych w latach 1939-1945 przez ludobójców hitlerowskich. Cześć ich pamięci". Na cokole pomnika wyryto napis: "Pomnik ufundowany przez ziomków z Francji, Polski i innych krajów. Proj. arch. Z. Kupniewski". Teren uporządkowano oraz ogrodzono. Wzdłuż ogrodzenia posadzono topole i żywopłot. Według Księgi Pamięci Mińska Mazowieckiego, odsłonięcie pomnika odbyło się 21 sierpnia 1967 r., w 25 rocznicę eksterminacji społeczności żydowskiej Mińska Maz.

W 1978 r. władze miasta w związku z planami zapewnienia dojazdu "do nowo wzniesionego osiedla domków jednorodzinnych, zajęły część fragment cmentarza pod ulicę 1 Pułku Lotnictwa Myśliwskiego "Warszawa". Rozebranie ogrodzenia przyczyniło się do nasilenia dewastacji.

W sierpniu 1982 r. Urząd Wojewódzki w Siedlcach wezwał władze Mińska Maz. do uporządkowania cmentarza. Naprawiono bramę, zlikwidowano ślady palonych ognisk, wykoszono chwasty, przycięto drzewa i krzewy. W 1983 r. przeprowadzono remont pomnika ofiar Zagłady, wykonano ogrodzenie, usunięto śmieci i krzewy.

W 1989 r. na zlecenie Urzędu Miejskiego sporządzono opracowanie Opis i inwentaryzacja fotograficzna ważniejszych nagrobków cmentarza żydowskiego w Mińsku Mazowieckim.

W 2007 r. dzięki staraniom osób związanych z Gminą Wyznaniową Żydowską w Warszawie wykonano spis danych osobowych z 675 nagrobków.

Obecnie w obrębie cmentarza zachowało się około 500 nagrobków, z których najstarszy datowany jest na 1878 r., oraz pomnik ku czci ofiar Zagłady. W pobliżu pomnika znajduje się grób cadyka Jakuba Perłowa z Mińska Maz. syna Szymona z Zawichostu, zm. 2 marca 1902 r.

Spis macew jest dostępny na stronie Fundacji Dokumentacji Cmentarzy Żydowskich: https://cemetery.jewish.org.pl/list/c_14.

Dawną siedzibę miejscowych władz Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej wybudowano w latach 50. XX w. Obecnie w budynku znajduje się bank PKO BP. Gmach starsi mieszkańcy miasta nazywają domem partii.

Budynek został wybudowany po II wojnie światowej, w zastępstwie zniszczonej przez Niemców drewnianej wieży ciśnień, która znajdowała się przy dworcu kolejowym.

Znacznie większa od poprzedniej, murowana wieża gromadziła wodę którą wykorzystywano do ciągłości pracy lokomotyw parowych oraz systemu hydrantów przeciwpożarowych na terenie kolejowym.

Zasada działania wieży ciśnień tzw. wieży wodnej polegała na wykorzystaniu „prawa naczyń połączonych” z dużym zasobnikiem wody umieszczonym na określonej wysokości.

Najstarszy budynek urzędowy. Jej powstanie zawdzięczamy budowie traktu brzeskiego (oficjalnie budowę traktu Brzeskiego rozpoczęto w 1820 roku jako drogi łączącej Warszawę z Terespolem), przy którym jednocześnie stawiano zajazdy pocztowe. Wzniesiona w I ćwierci XIX w. w stylu klasycystycznym. W czasie II Wojny Światowej w budynku znajdował się oddział niemieckiej poczty wschodniej Generalnej Guberni. Obecnie wciąż jest siedzibą oddziału Poczty Polskiej w Mińsku Mazowieckim.

Budynek klasycystyczny projektu H. Marconiego, wybudowany w latach 1847-1853, znajdujący się w rynku sendomierskim / pl. Warszawskim / pl. Ogrodowym (obecnie pl. Kilińskiego). Do końca lat 30. urzędowały tu powiatowe władze administracyjne. Poza starostwem w budynku mieściły się biura wydziału powiatowego (od 1933r. rady powiatowej) i urzędu skarbowego. W latach 1973-1975 budynek Urzędu Gminy Mińsk Mazowiecki. Obecnie siedziba Powiatowej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej. 

Budynek przy ul. Pięknej 3 to miejsce z wyjątkową historią – od 1932 roku mieści się tu siedziba Wojskowej Komendy Uzupełnień. Ale losy tego gmachu sięgają znacznie dalej.

Został wybudowany w 1922 roku przez ziemianina Andrzejkowicza, który po sprzedaży majątków w Jakubowie postanowił zainwestować w luksusowy dom czynszowy w rozwijającym się Mińsku Mazowieckim. Jak na ówczesne czasy – była to rezydencja nowoczesna i imponująca: elegancka architektura, stylowe wnętrza, a do tego bieżąca woda i kanalizacja, co wtedy było prawdziwą rzadkością.

Zamieszkali w niej najbogatsi – rodziny wojskowych i przedstawiciele lokalnej inteligencji. Niestety, właściciel szybko popadł w kłopoty finansowe i musiał sprzedać budynek. Nabyła go hrabina Pelagia Łubieńska, która w 1932 roku wydzierżawiła go na potrzeby nowo powstałej Komendy Rejonowej Uzupełnień.

W czasie II wojny światowej budynek przejęło Gestapo. Po wyzwoleniu w 1944 roku, wojsko powróciło i ulokowało tu Rejonową Komendę Uzupełnień, obejmującą swoim zasięgiem początkowo powiaty miński i garwoliński, a później także radzymiński i Rembertów.

Od 1 sierpnia 1975 roku Wojskowa Komenda Uzupełnień, dziś Wojskowe Centrum Rekrutacji obsługuje mieszkańców powiatów mińskiego i węgrowskiego

Przy ul. gen. Kazimierza Sosnkowskiego w Mińsku Mazowieckim stoi piękna willa z początku XX wieku. To jeden z najcenniejszych zabytków miasta – przykład przedwojennej architektury willowej z zachowanymi detalami i dawnym układem przestrzennym posesji. W czasie II wojny światowej budynek odegrał ważną rolę – odbywały się tu zebrania konspiracyjne Armii Krajowej. Po wojnie willa pełniła funkcje społeczne, a od 2001 roku mieści się tu siedziba Muzeum 7 Pułku Ułanów Lubelskich – oddział Muzeum Ziemi Mińskiej. Dzięki uchwale Rady Miasta z 2007 roku willa przeszła gruntowny remont i odzyskała dawny blask.

Dom należał do dr. Jana Huberta (1862–1944), znanego i szanowanego lekarza zakładowego w Fabryce Rudzkiego (późniejszej FUD). Był nie tylko lekarzem, ale też aktywnym społecznikiem – współtworzył męskie gimnazjum w Mińsku Mazowieckim, działał w Polskiej Macierzy Szkolnej i wspierał budowę liceum przy ul. Pięknej. Według poety Tadeusza Chróścielewskiego, Hubert mógł być pierwowzorem doktora Judyma z powieści Stefana Żeromskiego, który znał rodzinę Huberta i odwiedzał willę.

W okresie okupacji dom stał się miejscem odpraw konspiracyjnych. 17 lutego 1944 roku Jan Hubert został aresztowany przez Gestapo i zginął dwa miesiące później na Pawiaku w Warszawie. Jego żona, Anna Hubert (1870–1955), również była zaangażowana społecznie – prowadziła w ogrodowym domku czytelnię i wypożyczalnię książek. W 1948 roku przekazała willę i całą posesję na cele charytatywne. Przez wiele lat działał tu oddział Polskiego Czerwonego Krzyża, a piętro zajmowały mieszkania kwaterunkowe.

Dziś willa to nie tylko zabytkowy budynek, ale i ważne miejsce pamięci oraz przestrzeń kulturalna, dostępna dla mieszkańców i gości miasta.

Budynek z I połowy XIX w. znajdujący się przy ul. Stalina 46 (obecnie ul. Warszawska). Dawny dom szkoły elementarnej. W szkole w roku 1912 działała oficjalnie jedna z pierwszych w Polsce spółdzielnia uczniowska założona przez nauczyciela Romana Klugego, wielkiego propagatora ruchu spółdzielczego wśród młodzieży. W latach 50. mieścił się tu zakład szewski S. Leszczyńskiego. Dziś siedziba Związku Nauczycielstwa Polskiego.

Doktor Henryk Rutkowski był lekarzem kolejowym, jednym z lekarzy członków Komendy Obwodu „Mewa-Jamnik-Kamień”, zmarł w 1942 r.

W czasie II wojny światowej najbardziej zadbane nieruchomości zajmował Wehrmacht więc pod koniec 1941 r. willę doktora przeznaczono na tzw. Soldatenheim [Dom Żołnierza]. Budynek zaadaptowano na potrzeby edukacji w roku 1946, jako pierwsze przedszkole w mieście. Obecnie Przedszkole Miejskie nr 1 im. St. Jachowicza w Mińsku Mazowieckim.

Nieruchomość przy ul. Kościuszki i ul. Kazikowskiego z okazałą willą i parkiem, całość o pow. 1,7 ha, należała do rodziny Rydzykowskich. Obszar ten do 1889 r. był własnością Seweryna Dernałowicza, potem Andrzeja Mieczkowskiego, następnie jego córki Jadwigi Rydzykowskiej a w 1940 r. należała Marii Chodakowskiej. W czasie II wojny światowej obiekt zajęły niemieckie władze okupacyjne, lokując tu terenową strukturę NSDAP. Po wojnie w budynku znajdował się Powiatowy Dom Kultury. W latach 1947–1964 siedziba szkół handlowych, następnie siedziba przedszkola, a obecnie Szkoły Salezjańskie. Na miejscu dawnego stawu i części parku umiejscowiono dworzec PKS.

W okresie międzywojennym budynek Resursy służył za klub, miejsce koncertów, przedstawień, miejsce odbywania się posiedzeń sejmiku powiatowego i rady powiatowej czy spotkań mińskiej inteligencji. Odbywały się tu posiedzenia władz. Lekarz powiatowy dr Zygmunt Rozen organizował odczyty „higieniczno-sportowe”, a także koncerty z udziałem artystów scen warszawskich. W 1922 r. zarejestrowano liczące 40 członków stowarzyszenie Resursa Miejska.

Podczas wojny hitlerowcy umieścili tu hotel i restaurację – Nur für Deutsche. Po wojnie budynek użytkowali: Zarząd Związku Walki Młodych, Prezydium Miejskiej Rady Narodowej, sąd, Urząd Stanu Cywilnego, hotel i restauracja „Stylowa”.

Kamienica dr. A. Cudnego to miński gmach z 1903 przy ul. Pięknej 7 na rogu ul. Kolejowej. Klasycystyczny budynek wchodzi w skład kompleksu szkolnego Liceum Ogólnokształcącego im. Polskiej Macierzy Szkolnej przy ul. Pięknej.

Początki placówki sięgają 1916 r., kiedy powołano męskie gimnazjum. Po II wojnie światowej mieściło się tu Państwowe Gimnazjum i Liceum. Dawna kamienica została przystosowana na potrzeby prowadzenia zajęć lekcyjnych, a wcześniej internatu. Budynek został też rozbudowany o nowe skrzydło.

Budowę na działce Fundacji Jezierskich rozpoczęto w 1913 r. Rozpoczęcie działalności mińskiego szpitala datuje się na rok 1914, wówczas powstał on jeszcze w Nowomińsku. Szpital z oddziałami ogólnymi i zakaźnymi zaplanowano na 60 łóżek. Zatrzymaną przez wybuch I wojny budowę z powodu epidemii tyfusu dokończył okupant niemiecki. Szpital w pierwszych latach swojej działalności pełnił rolę placówki przeznaczonej do leczenia chorych zakaźnie, ze względu na rozprzestrzeniającą się właśnie epidemię tyfusu plamistego.

Obok głównego budynku pobudowano dom dla personelu i domek dla stróża. W 1918 r. po odzyskaniu niepodległości placówka lecznicza trafiła w ręce polskich władz i pełniła rolę szpitala ogólnego. Od 1924 r. w działały oddziały: zakaźny, wewnętrzny, chirurgiczny i położniczy.

Po wybuchu II wojny światowej w szpitalu i szkolnych filiach leczono nawet 647 pacjentów. Było to także przytulisko dla przesiedleńców i punkt pracy konspiracyjnej.

Początek funkcjonowania mińskiego cmentarza nie jest do końca znany, ale przypuszcza się, że powstał on pod koniec osiemnastego stulecia. Najstarsze zabytkowe nagrobki, które wciąż można zobaczyć odwiedzając nekropolię, datowane są na dziewiętnaste stulecie. Wraz z grobami osób zasłużonych dla rozwoju miasta i kwaterami żołnierskimi stanowią one ważne świadectwo dziejów Mińska Mazowieckiego. 

Pierwotne miejsce pochówku osób zmarłych w mieście nad Srebrną znajdowało się przy kościele parafialnym, obecnie posiadającym wezwanie Narodzenia Najświętszej Maryi Panny. Modernizacyjne prace prowadzone u zbiegu ulic Kościelnej i Budowlanej doprowadziły jednak do ujawnienia innego obszaru na terenie Mińska Mazowieckiego, gdzie spoczywają nieznane nam obecnie osoby. Prawdopodobnie  zostały pochowane tam w XVII wieku. Ostatnie dekady następnego wieku przyniosły wyznaczenie nowego terenu pod lokalizację mińskiego cmentarza. Założenie go podyktowane było między innymi kurczącym się miejscem pochówku znajdującym się przy kościele. Początkowo nekropolia obejmowała około półtorahektarowy teren znajdujący się po obu stronach obecnej alei głównej.

Warto zauważyć, że na mińskim cmentarzu można było wyróżnić, poza rzymskokatolicką, części prawosławną i mariawicką. Współcześnie ich dawne granice uległy zatarciu. Na opisywanym miejscu przetrwało kilka nagrobków osób wyznania prawosławnego. Wśród pochowanych tu osób prawdopodobnie przybyłych z organicznej części Rosji uwagę przede wszystkim zwraca czarny, granitowy, pomnik rotmistrza Lwa Romanowa. Służył on w stacjonującym przed pierwszą wojną światową w Mińsku Mazowieckim (wtedy Nowomińsku) 13 Pułku Ułanów Włodzimierskich. Najstarszym, obecnie, nagrobkiem znajdującym się na cmentarzu jest kamienna mogiła Władysława Ruloffa. Pochodzi ona z grudnia 1836 roku. Trochę młodszy jest okazały pomnik nagrobny hrabiego Bartłomieja Lanckorońskiego. Późniejszy właściciel majątku w Mistowie uczestniczył w powstaniach kościuszkowskim i listopadowym oraz w kampaniach napoleońskich. Za zasługi w bitwie pod Olszynką Grochowską został odznaczony Krzyżem Virtuti Militari.

Zaangażowanie TPMM pozwoliło do 2020 roku uratować od zniszczenia około trzydzieści nagrobków posiadających cechy zabytkowości. Są tu pochowani powstańcy styczniowi oraz urzędnicy pracujący w administracji powiatu stanisławowskiego, później nowomińskiego. Można wśród nich wymienić takie osoby jak m.in. Leopold John, Karol Jurkowski, Stanisław Przegaliński i Jan Nepomucen Piekałkiewicz. W wojsku rosyjskim służyli natomiast pochowani w mieście nad Srebrną podporucznik Maurycy Rudnicki (słynny nagrobek – drzewo) oraz podpułkownik Onufry Suryn. Uwagę zwracają nagrobki Wandy Walerii z Wasilewskich Bissen,  Aleksandry z Dybowskich Wolskiej, Jadwigi z Dybowskich Wolskiej, Kazimiery z Rydzykowskich Wojewódzkiej, a w szczególności Józefiny Żełotbruchow z domu baronowej von Fitingoff-Schell. Ostatni z wymienionych, znajdujący się niedaleko bramy głównej cmentarza, przedstawia modlącą się Matkę Boską. Dwudziesty wiek przyniósł pochowanie w tym miejscu wielu osób ważnych nie tylko dla dziejów miasta, ale i istotnych w skali ogólnopolskiej. W związku z tym możemy natknąć się na nagrobki m.in. znanej neuropatolog Ewy Osetowskiej, prawnika i historyka prawa Bolesława Olszamowskiego i jego syna adiutanta Marszałka Józefa Piłsudskiego Janusza Łaszczyc – Olszamowskiego, kolarza Feliksa Rawskiego, malarza Juliana Ceglińskiego członka Organizacji Bojowej Polskiej Partii Socjalistycznej Zygmunta Kazikowskiego oraz przewodniczącego Rady Pomocy Żydom „Żegoty” Juliana Grobelnego. Na długiej liście osób zasłużonych dla Mińska Mazowieckiego, których nagrobki można zobaczyć na nekropolii wskażmy doktora Jana Huberta, inżyniera Aureliusza Chróścielewskiego,  prezesa oddziału Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” Wacława Kołpaka oraz poetę i malarza Krzysztofa Szczypiorskiego.

Przy alei głównej znajdują się także miejsca spoczynku proboszczów kościoła p.w. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Mińsku Mazowieckim. Do ważnych miejsc znajdujących się w tej części miasta należą ponadto kwatery żołnierzy poległych lub zmarłych z ran w trakcie kampanii wrześniowo-październikowej 1939 roku. Tuż obok nich zlokalizowane są nierzadko symboliczne nagrobki bohaterek i bohaterów konspiracyjnej walki z okupantem niemieckim. W gronie tym godna zauważenia jest tablica upamiętniająca postać komendanta Obwodu Armii Krajowej „Mewa-Jamnik-Kamień” Ludwika Wolańskiego ps. „Lubicz”. Nieopodal niego można dostrzec pamiątkowy krzyż oraz popiersie ks. Jerzego Popiełuszki.  Cmentarz parafialny w Mińsku Mazowieckim stanowi jedno z najważniejszych miejsc związanych z dziejami miasta nad Srebrną.