Miasto Mińsk Mazowiecki

Wojenne matki i wojenni ojcowie

24 marca obchodzony jest Narodowy Dzień Pamięci Polaków ratujących Żydów pod okupacją niemiecką. Święto państwowe ustanowiono w hołdzie Obywatelom Polskim – bohaterom, którzy w akcie heroicznej odwagi, niebywałego męstwa, współczucia i solidarności międzyludzkiej, wierni najwyższym wartościom etycznym, nakazom chrześcijańskiego miłosierdzia oraz etosowi suwerennej Rzeczypospolitej Polskiej, ratowali swoich żydowskich bliźnich od Zagłady zaplanowanej i realizowanej przez niemieckich okupantów. 24 marca symbolicznie nawiązuje do wydarzeń z 1944 r., kiedy hitlerowcy w Markowej zamordowali rodzinę Ulmów: ciężarną Wiktorię, jej męża Józefa, sześcioro dzieci oraz ukrywanych Żydów. Polaków, którzy za niesienie heroicznej pomocy i ratowanie Żydów zapłacili cenę najwyższą, spotkamy też w Mińsku Mazowieckim i okolicach. Tylko od maja do lipca 1943 r. Niemcy dokonali egzekucji trzydziestu pięciu Polaków, którzy ukrywali Żydów. Tu znamiennym jest podkreślić, że  7 maja zastrzelono w Mińsku Mazowieckim siedem osób.      

Pomoc Żydom  jedynie w Polsce karano śmiercią w czasie  II wojny światowej,. Jednak to Polacy stanowią największą grupę narodowościową wśród 51 krajów świata, która niosła pomoc.  W Instytucie Yad Vashem do stycznia 2020 r. zarejestrowano 7 112 polskich Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Ziemia mińska nie jest białą plamą na mapie pomocy, ponieważ  do tej pory zarejestrowano 36 Sprawiedliwych. Podane dane nie są ostateczne, a lista wciąż jest aktualizowana, co nie znaczy, że dowiemy się, ile naprawdę osób udzielało pomocy. Lista  nie uwzględnia księży mińskiej parafii NNMP wystawiających fałszywe metryki czy udzielającego opieki medycznej dr. Olgierda Mackiewicza. IPN bada również sprawę urzędującego podczas okupacji w Mińsku notariusza Kazimierza Herta  zaangażowanego w ratowanie 47 Żydów.

W związku z Dniem Pamięci Polaków ratujących Żydów pod okupacją niemiecką warto przypomnieć historię pomocy udzielonej przez mińszczankę Apolonię Chmielewską. Pola wychowała się przy Starym Rynku, gdzie jej rodzice, a potem ona sama prowadziła zakład stolarsko-trumniarski. Tu też poznała i zaprzyjaźniła się z żydowską sąsiadką Chają – Heleną Oszlak, która w 1935 r. wyszła za mąż za Zyskinda – Zygmunta Bergera. Po wybuchu wojny sklep Chmielewskich znalazł się w pobliżu wyznaczonego jesienią 1940 r. getta. U mieszkających w nim Bergerów urodziły się dzieci: 24 II 1940 r. - Cypra Dina - Danuta, a 21 I 1942 r. Barbara. W dniu likwidacji getta w sierpniu 1942 r. Chaja (…) zdołała wbiec do Poluni z Basią i ze mną, prosząc: Ratuj moje dzieci! I dla Poluni było to oczywiste, że musi nas uratować (relacja Danuty). Po kilku dniach pojawili się „szmalcownicy”, więc Apolonia zdecydowała się ukryć dziewczynki. Pomógł jej rejent Kazimierz Hert oraz ksiądz z mińskiej parafii pw. NNMP, który sporządził dla młodszej z sióstr fałszywą metrykę. Dziecko, jako Basia Jaworska przebywało u gosposi Herta – oficjalnie jako jej siostrzenica. Danutę Apolonia wywiozła na wieś, a potem na warszawską Pragę. Pola z własnej kieszeni opłacała pobyt dzieci i jak najczęściej odwiedzała. Po wojnie dziewczynki zamieszkały z nią i były jedyną rodziną, jaką posiadała. Dopiero w 1947 r. z wojennej tułaczki przyjechał do Mińska brat Julian i jego zesłana na Syberię rodzina.

            Pola, choć była praktykującą katoliczką, nie ukrywała przed dziećmi ich prawdziwego pochodzenia, a dodatkowo otoczyła je matczyną opieką: Kochała nas mocniej niż wiele biologicznych matek. Miała też poczucie misji i odpowiedzialności moralnej, jakby wobec naszej mamy i zawsze stawiała sobie pytanie, czy nasi rodzice byliby zadowoleni (relacja Danuty). Holocaustu nie przeżył nikt z mieszkającej w Mińsku rodziny dziewczynek. Ojciec, uciekając z getta, został zastrzelony, mama zginęła w obozie pracy Kopernik, zaś pozostałych krewnych zamordowano w Treblince. Po wojnie żyjąca w Palestynie ciotka - Sara Obfajer, proponowała dzieciom i ich opiekunce emigrację, na którą nie wyraziły zgody. Po zdanej maturze w liceum przy Pięknej siostry ukończyły studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim. Danuta pozostała na wydziale adiunktem, obroniła doktorat i przygotowywała pracę habilitacyjną o przestępczości kobiet w Polsce. Barbara pracowała w Polskiej Agencji Prasowej. Przez cały czas opiekowały się i utrzymywały kontakt z Polunią, która czekała na nie z domowymi smakołykami. Apolonia zmarła 12 maja 1978 r., została pochowana w rodzinnym grobie Chmielewskich na mińskim cmentarzu parafialnym. Po śmierci wojennej matki, która za życia nie chciała gloryfikacji, siostry Berger rozpoczęły w Yad Vashem procedurę przyznania medalu Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata. W 1981 r. Danuta w Izraelu odnalazła mińskich Żydów, którzy poświadczyli pomoc Apoloni. 14 grudnia 1981 r. przyznano jej pośmiertnie medal. Rok potem w Alei Sprawiedliwych Barbara posadziła drzewo upamiętniające sprawiedliwą mińszczankę.    

Siostry Berger w styczniu 1980 r. wyjechały z Polski i zamieszkały w Montrealu. Barbara Berger założyła kanadyjską Fundację Dziedzictwa Polsko-Żydowskiego, była attaché prasowym ministra emigracji Qubecu i członkiem Komisji ds. Imigracji i Uchodźców. Zmarła 28 lipca 2008 r. na białaczkę. Danuta Berger została wykładowcą Uniwersytetu w Montrealu, gdzie wykładała prawo karne, kryminologię i prawa kobiet. Obecnie, choć skończyła 81 lat, jest w dobrym zdrowiu i pracuje jako psychoterapeuta. Zawsze z sentymentem wspomina Polunię i Mińsk z czasów młodości. Ostatnio ze smutkiem przyjęła wiadomość o śmierci koleżanki z klasy p. Elżbiety Janke.  

Lilla Kłos