Miasto Mińsk Mazowiecki

Cmentarz żydowski w Mińsku Mazowieckim

Stary cmentarz żydowski 

Na przestrzeni wieków w Mińsku istniały dwa żydowskie cmentarze. Pierwszy założony został prawdo-podobnie w II połowie XVIII w. i funkcjonował do lat siedemdziesiątych XIX w. Usytułowany w zachodniej części miasta przy ul. Długiej (dziś ul. Z. Kazikowskiego), zajmował powierzchnię 8 tys. m2. Posiadał murowane ogrodzenie. Został zamknięty pod koniec lat 70-tych XIX w., gdyż był już zapełniony i znajdował się w granicach miasta (nie było możliwości poszerzenia terenu kirkutu). Wg innej wersji ostatnie, pojedyncze pochówki dokonywane były jeszcze w 1883 r.

W czasie II wojny światowej cmentarz został zdewastowany, a macewy (płyty nagrobne) Niemcy wykorzystali do budowy płyty lotniska w pobliskim Janowie oraz umocnienia brzegów rzeki Srebrnej przepływającej przez Mińsk. Po 1945 r. reszta cmentarza została zniszczona a teren przeznaczono pod zabudowę. Obecnie teren nekropolii zajmują budynki Zespołu Szkół Ekonomicznych. Do dzisiaj nie udało się odnaleźć żadnej z macew ze starego cmentarza.

Nowy cmentarz żydowski 

Jest jednym z najlepiej zachowanych prowincjonalnych cmentarzy żydowskich na Mazowszu i jedynym materialnym śladem kulturowego dorobku żydowskiej społeczności Mińska Mazowieckiego.

Tzw. nowy cmentarz w Mińsku Mazowieckim został założony ok. 1870 roku poza granicami miasta przy drodze do Mieni i Mrozów. Grunty pod cmentarz gmina żydowska wykupiła od Seweryna hrabiego Dorii – Dernałowicza, ówczesnego właściciela Nowomińska (taką nazwę nosiło miasto w latach 1868 - 1916). Tereny te włączono do miasta pod koniec lat 20-tych XX w. Współcześnie nekropolia jest zlokalizowana pomiędzy ul. Dąbrówki i ul. 1 Pułku Lotnictwa Myśliwskiego „Warszawa” a jej powierzchnia jest mniejsza niż pierwotnie (ok. 1,05 ha). Zajmuje prostokątną działkę o wymiarach ok. 150 x 60 m, której południowy narożnik „ucięto” wytyczając w latach 70-tych XX w. ulicę 1 PLM „Warszawa”. Nie ma śladu po dawnym ceglanym ogrodzeniu. W ostatnich latach staraniem gminy żydowskiej teren cmentarza został uporządkowany - usunięto zarasta-jącą go roślinność oraz postawiono nowe drewniane ogrodzenie.

Wg. ustaleń badaczy ŻIH, pierwotnie na cmentarz wchodziło się od strony dzisiejszej ulicy Dąbrówki. Znajdowała się tam studnia a w pobliżu bocznego wejścia (?) dom przedpogrzebowy, w którym na stałe mieszkał grabarz z rodziną. Niestety, ślady tych budowli nie zachowały się. Dzisiaj wchodzimy bramą usytuowaną od strony północno - zachodniej.

Na wprost wejścia widzimy okazały pomnik projektu Chila Kirszenbauma i architekta Zygmunta Kupniewskiego, upamiętniający żydowskich mieszkańców Mińska zamordowanych podczas II wojny światowej, odsłonięty 21 sierpnia 1967 r.

Mimo wojennych i powojennych zniszczeń cmentarza, zachowało się na nim kilkaset tradycyjnych kamiennych nagrobków - macew (z hebr. pomników), ustawionych w czytelnym układzie rzędowym o kierunku północny wschód - południowy zachód (równolegle do krótszych boków cmentarza). Większa część nagrobków zachowała swoje pierwotne usytuowanie, dzięki czemu nadal widoczny jest tradycyjny podział na kwa-tery męskie i kobiece. Najstarsze macewy są wykonane z polnego granitu – odnajdziemy je w części męskiej (płd.-wsch. część cmentarza), przeważają jednak te wykonane z piaskowca. Najstarszy nagrobek datowany jest na 1858 r.1 Na macewach umieszczone są poświęcone zmarłym inskrypcje w języku hebrajskim, choć zachowało się też kilka w języku polskim i języku jidysz. Warto zwrócić uwagę na tradycyjną żydowską symbolikę: na kobiecych nagrobkach widnieją świeczniki, złamane świece, ręce wrzucające monetę do puszki, na męskich – księgi, zwoje Tory, dłonie w geście błogosławieństwa (ręce kohenów), dzbany z lejącą się wodą (dzbany lewitów). Znajdziemy też realistyczne motywy roślinne - drzewa, gałązki, kwiaty, a nawet niespotykane nigdzie indziej - serduszka.

Prawdopodobnie w płd.- wsch. części cmentarza znajdują się nieoznakowane zbiorowe mogiły Żydów za-mordowanych w 1942 r. podczas likwidacji getta i w 1943 r., kiedy Niemcy rozstrzelali więźniów miejscowych obozów pracy. Być może usytuowane są na skraju wzdłuż uliczki prowadzącej do bramy.

Cmentarz jest nieczynny od 1944 roku. Został formalnie zamknięty na mocy uchwały prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej z 15.09.1964 roku.

W 1990 r. dr Eleonora Bergman i Jan Jagielski z Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie prze-prowadzili wstępną inwentaryzację cmentarza2, a w 2007 r. na zlecenie Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie został przeprowadzony dokładny spis, który objął 675 nagrobków3; odczytano epitafia i daty pochówków, wykonano dokumentację fotograficzną. Efekty tej pracy można znaleźć na stronie Fundacji Dokumentacji Cmentarzy Żydowskich w Polsce: https://cemetery.jewish.org.pl.

Od 2005 r. mińska nekropolia znajduje się w wojewódzkim rejestrze zabytków. W sierpniu 2011 r. działka cmentarna została formalnie przekazana Gminie Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie.

Odwiedzając mińską nekropolię warto zwrócić uwagę na: 

1. Pomnik ofiar Holokaustu - wystawiony został z inicjatywy Ocalałych z Holokaustu, m.in. Chila Kirszenbauma i Romy Byczuk. Fundatorami byli także członkowie francuskiego ziomkostwa, którzy przybyli na uroczyste odsłonięcie upamiętnienia w 25. rocznicę akcji likwidacyjnej mińskiego getta. (21.08.1967 r.) U stóp pomnika znajduje się tablica z napisem w języku hebrajskim i polskim: „Pomnik ten poświęcony jest pamięci ludności żydowskiej Mińska Mazowieckiego i okolic w liczbie 5500 mężczyzn, kobiet i dzieci zamordowanych w latach 1939–1945 przez ludobójców hitlerowskich. Cześć pamięci męczenników”.
2. Grób cadyka Jakowa/Jakuba Perłowa, słynnego „nowominsker rebe”, syna rabina Szymona z Zawichostu. W 1873 r. przybył do Nowomińska, gdzie w 1896 r. założył pierwszy litwacki dwór chasydzki w Królestwie Polskim. Tzw. pana - cadykowy dom przy ul. Nadrzecznej 20 mieścił też synagogę oraz jesziwę i bursę. Jakub Perłow zmarł 2 marca 1902 r.4, a jego następca Alter Israel Szymon w 1916 r. przeniósł swój dwór do War-szawy. Wnuk Abraham Joshua Heschel (1907-1972) był wybitnym rabinem, filozofem i teologiem oraz dzia-łaczem społecznym w USA, działającym przeciwko dyskryminacji rasowej oraz na rzecz dialogu międzyreligijnego. Nad grobem cadyka Perłowa postawiony był murowany, okazały ohel (heb.namiot). Zgodnie z tradycją wznoszono je nad grobami wybitnych osobistości. Niestety, nie zachował się, podobnie jak i oryginalna macewa. W 2017 r. gmina żydowska postawiła nowy pomnik nad grobem cadyka. (rząd 8, tuż za pomnikiem ofiar Holokaustu)
3. Grób Miriam Dwory Perłow, matki cadyka Jakuba, córki Szlomo Chaima, cadyka z Kojdanowa, potomkini najznamienitszych rodów chasydzkich: Mordechaja z Lachowicz, Aszera ze Stolina, Aharona z Karlina, Szlomo z Karlina i Chachama Cwi z Amsterdamu; zm. 16.10.1883 r..5 Zachował się w bardzo dobrym stanie. W 2017 r. staraniem gminy żydowskiej został odrestaurowany i otrzymał drewniane zadaszenie. (rząd 36.)
4. Nagrobek rabina Jechiela Michla Rabinowicza, od 1874r.(wg. innych od 1880 r.) rabina nowominskiego i konstantynowskiego oraz cadyka kałuszyńskiego od 1896 r. Propagował on nauki cadyka z Parysowa. Przez 32 lata był przewodniczącym sądu rabinackiego. Zmarł w 1919 r.6 (rząd 24.) Na mińskim cmentarzu spoczywają też synowie rebego: Aaron Pesach Icchok, zm. 12.04.1914 r. (rząd 23 a) i Israel Nachum Arie, zm. 7.12. 1916 r. (rząd 21) oraz żona Chaja Doba, córka Chaima Jakowa, rabina z Między-rzeca, zm. 28.09.1918r. (rząd 17).
5. Najstarszy odczytany nagrobek na mińskim cmentarzu7 - usytuowany w kobiecej części cmentarza, należy do Rachel, córki Simchy, zmarłej 18.10.1858 r. (rząd 33). Macewa zachowała się fragmentarycznie.
6. Dwa nagrobki sygnowane - jeden z roku 1923, Małki Cukierman, córki Elijahu Abrahama, żony Jakuba Ko-pela Cukiermana wykonał Icchak Leib Kolba z Warszawy, ul. Gęsia 59. (usytułowany w kobiecej części w rzędzie 10.) Drugi, pod którym pochowany jest Mosze Węgiel, syn Jechezkiela, ma z boku napis w języku jidysz: „Das hat gemacht der minsker macewakricer” - wykonał miński kamieniarz. (rząd 24.) Jest to jedna z nielicznych inskrypcji w języku żydowskim zachowana na mińskim cmentarzu.

TO WARTO WIEDZIEĆ:

• Żydzi aszkenazyjscy, którzy od średniowiecza zamieszkiwali tereny Europy zachodniej, środkowej i wschodniej, na miejsce pochówku zmarłych używali kilku określeń: po hebrajsku to bejt almin (dom wieczności), beit chajim (dom życia jako efemizm), beit kwarot (dom grobów), beit olam (dom świata wiecznego), w jidysz: hajlike ort (święte miejsce), gute ort (dobre miejsce). W Polsce najczęściej używane jest określenie kirkut/kierkut, pochodzące z języka niemieckiego (Kirchhof= dziedziniec kościelny). Istnieje również ludowy termin okopisko, który już wyszedł z użycia.
• Cmentarz jest miejscem świętym a jednocześnie rytualnie nieczystym. Dlatego po wyjściu z cmentarza należy obmyć ręce – przy każdym żydowskim cmentarzu znajduje się studnia lub kran z wodą bieżącą.
• Tradycja nakazuje, aby miejsca pochówków były nienaruszalne aż do czasu zmartwychwstania ciał w dniu Sądu Ostatecznego. Dlatego nie dokonuje się ekshumacji (ściśle określone wyjątki), nie wykorzystuje się ponownie starych grobów, nie istnieje pojęcie „likwidacji” cmentarza.
• Przez szacunek dla zmarłych, na cmentarzu nie wolno spożywać jedzenia, pić, wnosić Tory, (czynności niedostępne dla nieboszczyka). Nie wolno wypasać zwierząt czy zbierać siana. Nie można też traktować cmentarza jako skrótu drogi.
• Mężczyźni na terenie cmentarza powinni nosić nakrycia głowy.
• Wg tradycji na grobach zmarłych kładzie się kamyki – choć współcześnie coraz częściej możemy zobaczyć też kwiaty i zapalone znicze.
• Na cmentarzach grzebie się także zniszczone wyposażenie synagogi, np. zwoje Tory.
• Macewa swym wyglądem nawiązuje do bramy, symbolu przejścia z życia ziemskiego do życia w innym świecie.

Więcej o tradycjach pogrzebowych i cmentarzach żydowskich: http://cmentarze-zydowskie.pl/cmentarze_zydowskie.htm

Przypisy: 

1. Wg wykazu umieszczonego na stronie Fundacji Dokumentacji Cmentarzy Żydowskich w Polsce, najstarsza macewa nosi datę 1858 i należy do Rachel (nazwisko nieznane), córki Simchy - zachowała się fragmentarycznie; patrz: https://cemetery.je-wish.org.pl.
2. Cmentarz żydowski w Mińsku Mazowieckim. Historia i stan istniejący. Wstępna charakterystyka; oprac. Bergman E., Jagielski J.; Warszawa, lipiec 1990 r. , maszynopis w zasobach ZIH w Warszawie.
3. Jednak w bazie danych fundacji z nieznanych powodów opublikowano tylko 481.
4. 23 Adar 5662 r. wg żydowskiej rachuby czasu
5. 15 Tiszri 5644 r. wg kalendarza żydowskiego
6. czyli w 5679 r. wg. kalendarza żydowskiego
7. Do niedawna jako najstarsza odczytana macewa wymieniany był zachowany fragmentarycznie nagrobek Icchaka, syna Moszego, noszący datę 16.05.1878 r.. (rząd 26)

Artykuł : Ewa M. Borkowska